D'unha origina fonica (non etimologica) de la h aspirada en gascon

Uei que'm soi interessat a ua caracteristica de las mei emblematicas deu gascon, qui ei la h aspirada.

Ja sabetz aquera /h/ que remplaça sovent ua f etimologica. Totun, aquera substitucion n'ei pas sistematica e sustot n'explica pas totas las /h/ deu gascon. A còps, en mots d'origina germanica, la /h/ iniciau que sembla eretada directament deu mot germanic. E a còps, aquera /h/ n'a pas nada origina etimologica, qu'ei sonque fonica.


En gascon, l'aspiracion que i jòga un ròtle fonic hèra important en servir tà copar un iat e marcar l'inici d'ua sillaba : flahuta, gahús / guèhus (de gaús e gàus, deu romanç vielh *càuus, occ. : còis, caús, basco: gau huntz, gau hontza), coherent, sahuc (de saüc, romanç vielh sabucu, latin sambucum), ahur (de aür, lat. agurium. La fòrma aür qu'ei extinta, que non ahur), la-hens, la-haut, dehens, hens, haut (de aut, latin altus), hauba (de auba, lat. alba), ham (variant d'am, lat. hamus) etc.
De la-hens que vien la fòrma contemporanèa hens (dab la h iniciau) deu mot ens. Qu’observam çò de medish dab aut : la-aut > la-haut>haut. En gascon ancian (anterior au sègle 16), sonque la fòrma etimologica aut que i ei documentada, çò qui invalida l'afirmacion, tant de còps borrida e arreborrida, d'ua influéncia germanica qui explicaré la preséncia de la h a l'inici deu mot gascon haut. Que podem trobar, per exemple, l'expression  la sus aut - uei lo dia que's diré la haut-  en manuscrits gascons deu sègle 13. A la fin deu sègle 15, que i trobam enqüèra lo mot aut escriut shens h, per exemple en aqueth tèxte de 1485, citat per Gilles Séraphin:
E apres deu et es tengut de fa lo tinal per pausa lo galatas e lo machacol aura d'aut detzpams la on se pausera lo sole e lo tet deu galatas... (extrèit deu contracte d'òbras d'Esclinhac, la grafia originau qu'ei estada respectada). L'elision de la e de de laguens la locucion d'aut (lit. de haut) que testimònia plan de l'abséncia d'ua h aspirada en aqueth mot. 

L'explicacion d'unha origina germanica tà la /h/ fonica de haut en gascon n'ei pas guaire versemblanta per duas arrasons. Prumèr, aquera /h/, que sia notada f o h, n'i apareish pas sonque a ua epòca tardiva, modèrna o quasi, en contra deu cas de haut en francés, plan mei ancian.  Dusau e sustot, aquera medisha /h/ non etimologica que s'arretròba en un hèish d'auts mots d'origina latina com, per exemple, hens (deu latin intus) a costat d'ens vadut riale en la lenga contemporanèa, hentrar a costat d'entrar (Arnaudin), heriçoar (sinonime de ariçar, de ariçon, var. heriçon -forma afixada deu mot romanic eriç, lat. ericius) e quitament hauba (deu latin alba) com ns'ac rapèran aqueths vèrs de Guilhem Sallusti deu Bartàs (sègle 16), qui hèi  seguir en respectar la grafia de l'autor:

Clare haube deu jour, bet escoune de grassie,
Huch lèu, huch, bé mucha sus l'aoute moun, ta fassie.

O sia en grafia occitana:
Clara hauba deu jorn, vè t'escóner  de gràcia,
Hug lèu, hug, vè muishar sus l'aute món ta fàcia.


Pas arren de germanisme aquiu, sonque unha articulacion popular(a) plan gascona tà destacar ua sillaba e atau conservar-la intacta. Que supausan, dab arguments deus bons,  l'origina d'aquera articulacion que n'ei a cercar en la lenga deus Aquitans de l'antiquitat.