A prepaus de Pedro de Santamaría y Rutie, governador de la Val d'Aran e Castèth-Leon.

L’aute dia qu’èri a seguir, per l'internet e dab un retard de quauques mes, ua conferéncia sus la guèrra de succession en la Vath d’Aran, qui Patrici Poujade  hasó a Barcelona. Que comencè lo son devís en son occitan, puish que'u continuè en catalan e que'u clavè  en arremerciar l’audiéncia en aranés.  Que m’agrada hòrt quin Patrici Poujade e parla occitan, de manèira hòrt limpida per jo. E qu’èi podut enténer que parlava beròi plan catalan, dab un bon accent e l’encant de quauques occitanismes, la vertat: ben poquets,  qui n'escuravan pas briga lo son devís.

En tot escotà'u, que vedoi a aparéisher ua diapo qui reprodusiva  la cobèrta d’un libe deu sègle 18,  on i figurava lo nom deu governador de la vath d’Aran de l’epòca, lo brigadèr Pedro de Santamaría y Rutie. Qu'ei ad aqueste personatge que devem l'iniciativa de l'edicion d'aqueth libe en 1752, qui èra, en realitat, ua reedicion de las Ordenaciones etc qui eston promulgadas e pareishudas en 1613 per mandat deu rei Felip III d'Espanha e a las quaus hè explicitament mencion la navèra lei de regim especiau d'Aran adoptada peu parlament catalan, pòc de temps a. Los legedors qui seguitz regularament aqueth blòg  non seratz pas susprés de l’interés qui pòrti tad aqueste personatge. A maudespieit deu nom d’ahur plan castilhan, Pedro de Santamaría qu’èra un basco de lenga gascona, un vascon com ac diseré Halip Lartiga dab tota la rason, un navarrés en tot cas,  neishut a Heleta en Baisha-Navarra, a un trentenat de quilomètres de Baiona. Lo gascon, qui èra lo romanç parlat en Baisha-Navarra despuish aumensh lo sègle 12 abans d'i estar acaçat e remplacat peu francés arron la revolucion francesa, qu'èra la lenga mairau deu noste Pedro de Santamaría. L'ostau de Santamaria, on vadó don Pedro,  qu'existeish enqüèra uei lo dia, que'n podetz véder la maison hens la fòto, a man esquèrra respècte a la glèisa parropiau Senta Maria de Heleta. La bastissa tau com la vedem uei , dab las soas dependéncias  (antigament corts) que deu remontar au sègle 17,  qu'ei a díser que devè dejà existir apuprès atau deu temps deu noste Pedro. Que i podetz dromir, que hè de casa rurau.

La mair de Pedro de Santamaría, na Gràcia de Rutie (oficiaument Gracie de Charitte de Ruthie en francés), qu'èra l’ainada d’ua frairèra de sèt. Lo castèth de Rutie, on neishó na Gràcia , que's tròba a Aussuruc, en Sola. Rutie qu’ei l’adaptacion gascona d’un toponime basco,  uei lo dia Ürrütia .  Totun, la filiacion qui arreligaré lo nom gascon Rutie au mot basco Ürrütia que pausa un doble problèma. Lo prumèr qu’ei lingüistic. La correspondéncia enter lo mot soletan ürrütia e lo gascon rutie n’ei pas de las mei simplas. Lo dusau, enqüèra mei problematic, qu’ei semantic. Urrutia que significa lòc estremat, lòc apartat. Òr, l’ostau de Rutie n'ei pas briga estremat, que’s situa au bèth centre deu vilatge d’Aussuruc. Lo castèth que’s quilha au pè d’ua galihèrna, au pregon d’ua vath on i cor l'arriu Guessalia. Au som d’aquesta galihèrna que s’i tròba la glèisa deu vilatge. Alavetz, jo qu'èi hèita l'ipotèsi que lo nom gascon de l'ostau, Rutie, qu'a de suggerí'nse un aute en basco: Arrütia (que non Ürrütia)  qu’ei a díser exactament lo lòc de galihèrnas en basco (arrutia = place of charms, lugar de barrancos ). Arrütia, prononciat Arrutie en gascon soletan (qui èra deu gascon occidentau, solide), que's degó estar transformat en Rutie per ipercorreccion, la sillaba "arr" estant assimilada a la particula prostetica deu gascon (com en arriu, arrespóner etc.), qui èra considerada com a trèit vulgar d'evitar.  Arrütia que degó vàder ürrütia per confusion plan sharnega:  Arrütia-ko (etxea) -> (l'ostau) d'Arrutie >de Rutie> d'Urrutie> Ürrütia-ko. Urrutia qu’ei un nom hòrt mei frequent que non pas Arrutia, enqüèra que Arrutia e sia plan atestat au còp com a nom de lòc e nom de persona. Enfin, que n'ei sonque l'ipotèsi qui'vse prepausi, pas arren mei.

En tot cas, Tristan de l'ostau de Santamaria de Heleta, eth medish de mair soletana, que maridè ua soletana, Gràcia de Rutie, lo 9 de junh de 1690. Qu'avón quate hilhs. 

L‘ainat de la frairèra, lo futur mèste de l’ostau deus Santamarias a Heleta,  Peiròt o Pierre, que vadó lo capitani de la plaça hòrta de Sant Joan Pè de Pòrt, dongas au servici deu rei de França. Lo capdèth, Pedro (n'èra pas lo prumèr cas de dus frairs dab lo medish petit nom en aqueste ostau com en d'auts) que se n'èra anat  tà Espanha tà hicà's au servici deu rei d’Espanha com a militar. Jehan, lo tresau, lo caperan de la frairèra, qu'estó canonge a l’Isla de Baish, en Gasconha. De joenet,  Jehan n’avè pas podut obtiéner l'ofici de caperan de la parròpia Senta Maria de Heleta,  pr’amor lo son oncle  Arnauton de Rutie,  un frair  mei joen de la mair, que i èra enqüèra e tostemps.  Aqueth darrèr no’s morí pas sonque  en 1737, tostemps caperan de la parròpia. Lo quatau,  Armand, qu'èra oficièr de la marina francesa e que's morí de la pèsta a Tolon.

Per tradicion despuish l’epòca deu rei Francés prumèr de França, los de Rutie qu’anavan servir lo rei de França, çò qui permetèva aus capdèths (qui n’eretavan pas arren, n’ac cau pas oblidar) de’s véder recompensar  en recéber  dinèr e pensions. Atau, lo capdèth Peiròt de Rutie, eclesiastic e confident deu rei Enric II de França  e de Diana de Peitieus, que's podó crompar arren mensh que lo castèth de Cheverny  dab totas las tèrras e lo títolh per 45000 liuras en 1547 (que cau léger l'estudi de Joël Larroque, de l'associacion ikerzaleak de Mauleon). En generau, en aqueras familhas infançonas  pirenencas, un deus capdèths, a cada generacion, qu'èra destinat a har de caperan, mentre los autes que hasèvan de militars. L'arrèr onco de Pedro de Santamaria y Rutie, Pierre  de Charrite de Ruthie, un frair deu pairan deu costat de la mair, qu'estó un teologian prestigiós. Qu'estó arquidiacne de Sent Bertran de Comenge e puish que vadó avesque de Rius (Volvèstre) de 1706 dinc a sa mort en 1718.  Lo capdulh deu Volvèstre que guarda la memòria de Pierre de Charitte de Ruthie, ua placa en son aunor que i ei estada hicada sus un mur de l'antic palais episcopau.


  Los  de Santa Maria (o Santamaría), per contra, que se n'anavan tà servir lo rei d’Espanha en seguir ua tradicion familhau plan navarresa, qui remontava plan abans lo règne d'Enric IV e non s'èra pas arrestada desempuish, dinc a la revolucion. Lo reiaume vascon de Navarra (capdulh: Pampalona), fondat au sègle 9 peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe Énec Arista, que demorè independent dinc a l'annexion de la partida sudpirenenca per decision de  Carles Quint, seguida, quauques decadas mei tard, per l'annexion de la rèsta deu reiaume a França peu fèit deu coronament deu rei de Navarra  com a Enric IV de França (sègle 16).  Dongas los capdèths navarrés de l’ostau de Heleta, quan n'èran pas caperans, que hasèvan de militars prumèr au servici deu rei d'Espanha puish,  arron lo règne d'Enric IV, autanplan au servici deu rei de França, segon los cas.  Los capdèths de Santa María  (escriut autanplan Santamaría) que fondèn ostaus per tota Espanha com ac hason los de Ruthie en França. Los Santamaría que hasèn partida de la "hildalguía" espanhòla, çò qui explica la fòrma espanhòla deu nom de l'ostau de Heleta, Santa María o Santamaría meilèu que non Sente Marie o Sentemarie qui èra la fòrma pròpiament gascona qui trobam hens los manuscrits en gascon conservats aus Archius Generaus de Navarra, a Pampalona.  Aquò qu'explica tanben quin èra possible qu'un capdèth « francés » (en realitat navarrés) e podèva arrepresentar lo rei d’Espanha, dab tots los poders deu rei per procuracion, com a governador en Aran. Abans eth, que n'i avó d'autes , deus capdèths de l'ostau de Santa Maria, tà har de corregidores o governadors. Lo darrèr capdèth heletar abans lo noste Pedro a n'estar  governador que n'èra un aute Pedro,  un sègle abans, Pedro de Santamaría y Santamaría qui estó  governador de Saragossa en 1627. Eth tanben qu'èra neishut a Heleta après lo règne deu noste Enric, dongas qu'èra en principi un subjècte deu rei de França.   Lo noste Pedro  S. y Rutie que fondè lo son pròpi ostau a Barcelona, on s'i morí en 1758. N'èra pas l'unic ostau de Santamaría a Barcelona, los Santamaria catalans com los deu nòrd d'Espanha (Bascoat, Aragon, Cantàbria e Castilha, mei que mei), shens parlar de los lors parents sudamericans com los Santamaría de Colombia e los de Chile, que son  tots descendents de mei d'un capdèth de l'ostau de Heleta, mentre, arron la revolucion, los Santamaria francés que vadon Saintemarie ou Sainte Marie, dab descendents qui pòrtan enqüèra aqueste nom uei lo dia.