diumenge, 16 de març del 2014

Càuus, caua, gahús, tinha-hus (tinhahús), soritz-cauva, chauve-souris.

Gahús
Uei que m'agrada de'm tornar interessar a *càuus en hant la relacion enter aqueste mot galloromanic e lo mot cauva deu gascon o lo francés chauve qui trobam respectivament en soritz-cauva e chauve-souris. Que m'èi autanplan demandat perqué l'occitan a  "caús" (varianta: "còis") tà díser "gahús"  mentre lo francés que sembla ignorar aqueste mot.

L'etimologia de gahús qu'ei discutibla. W. von Wartburg qu'opinè lo mot gascon qu'èra un manlhèu basco (gauhuntz). Ne soi pas d'acòrd dab aquesta prepausicion,  que pensi lo mot  basco qu'ei un manlhèu indoeuropèu, celtic, romanic o gascon. En efèit, la fòrma mei anciana deu mot gascon qu'ei gaus (accentuacion indeterminada), shens nada evidéncia d'aspiracion quina que sia, nada traça de f en lo mot. O sia que lo mot gascon n'ei pas significativament diferent deu mot occitan caús, còis: l'etimologia qu'ei romanica, sia un celtisme (segon jo), sia un germanisme (segon romanistas com Wartburg), en tot cas, romanica. De la medisha faiçon, lo mot gascon gavèca n'ei pas significativament diferent de cavèca (un mot basco que'n deriva tanben: kaheka, id.).  Las fòrmas modèrnas guèhus, gahús que vienen d'ua prononciacion populara deu mot romanic gaus = caus, dab l'insercion d'ua h intersillabica entà copar l'iat, un modus operandi plan corrent en gascon.

Que supausi lo mot galloromanic càuus qu'ei d'origina celtica, kàwos. La lenga gallica qu'avè aumensh un mot cauos, representat en l'onomastica e la toponomia gallicas, totun la significacion deu mot que n'ei pas briga clara per coupa de l'abséncia de corresponents evidents en las lengas neocelticas (Ved Delamarre). Que'u trobam per exemple en lo nom de la nacion galesa deus Andecauii, qu'ei a diser, segon jo, literaument  los hòrt cridassèrs (ande- = hòrt, hèra; caus : cridassèr, gahús) que balhèn lo lor nom a la vila d'Angers. Delamarre que-nse balha un hèish d'exemples de  noms de tribus o de lòcs qui presentan aqueste mot cauus en composicion, tant en Gallia com en Bretanha (l'insulara) (ved. Dic. Gaulois, adrèça cauos). Per exemple, Chaomps(Aisne) de *Cauo-magos, camp deu 'cauus'  (gavèca o gahús) de comparar dab Chavenay (1004 Cavenoilus) de *Cauano-ialon (artiga deu chavan, deu gahús).  Qu'èra autanplan un petit nom: Cauos, Cauus, possiblament Cauia, Cauilla (gahus, gavèca?), comparable aus autes noms d'ausèth Cauanus (gahús) e Brennus (corbaish).  En las lengas neocelticas, que'u trobam sonque devath ua fòrma derivada deu celtic ancian kawannos o kwannos (de kauamos? = lit. lo mei cridassèr o auta fòrma afixada? O compausat kauo-uanos lit. gahús-tuaire? Totun, lo mot qu'ei present shens afixe en alemand (Kautz = gahús), que i tornarèi. W. von Wartburg qu'optava per ua origina sonque germanica deu mot *kawu, totun no'u segueishi pas aquiu, que consideri lo mot galés cauannu- (gahús) com ua fòrma derivada deu mot cauus. Atencon: aquesta ipotèsi de kauannu representant un derivat de cauus qu'ei personau,  n'ei pas jamei estada considerada peus linguistas. Dongas, au contra de çò qui poderatz léger en tots los bons obratges, jo que supausi lo mot cauus qu'èra shens que germanic, autanplan celtic, totun uei lo dia absent en las lengas neocelticas insularas, possiblament cadut en desus per coupa de l'omonomia dab un aute mot 'cauos' parion deu latin cauus (gualés, breton cau = gascon cau, cava, còva, cf. latin cavus, cava), alavetz remplaçat peu son sinonime cauannu (atestat en breton ancian cwan, breton modèrne cawan). Totun, lo mot non afixat qu'a suberviscut en alemand (al. kautz = gahús), possiblament un celtisme. En tot cas, deu mot  galloromanic càuus, sia celtisme, si germanisme, que deriva lo mot occitan còis, var. caús. La conservacion de la s deu cas subjècte, com la fluctuacion de l'accentuacion que s'explican com a sostien tà mantiéner la fòrma bisillabica, de valor onomatopeïca. Aquesta conservacion de la s finau qu'ei generau en romanç com en basco, lhevat benlèu lo cas hòrt interessant - lingüisticament e etnologica- deu mot landés "gat-hum" (sinonime de gahús) qui poderé provénier de ga(h)úm. Aqueste mot gat-hum que s'arreliga a la mitologia vascona de l'Esperit de la Nueit (Gaueko en basco) qui pòt gahar la fòrma d'animau, aquiu, un gat volaire (cf. chat-huant), com demorar immateriau (hum).
 Aqueste mot *kàwos / càuus, conservat en lenga d'òc ( còis, caús o sia gahús), que constitueish la basa d'ua seria de mots qui'n derivan per afixacion.
Dab lo sufix diminutiu  -etta  (d'origina celtica) la fòrma femenina de càuuscaua, que formè cauetta  (fr. chouette) e dab lo sufix despreciatiu -ekka (autanplan celtic) cauèca, (fr. chevêche, oc. cavèca, gascon cauècagauècagavècachavèca, eusk. kaheka etc). Los vascons que devón assimilar lo mot celtic o vascoromanic cauècagauèca au basco gaueko, literaument: de la nueit. En basco, Gaueko qu'ei lo nom d'un personatge nueitau, sovent mauhasent, de la mitologia vasc(on)a, l'Esperit de la Nueit qui pòt demorar invisible o qui's pòt préner ahurs d'animaus inquietants, en particular lop,  gahús, gavèca e tinhahús.
Alavetz, e lo mot cauannu? Possiblament ua fòrma afixada, per analogia dab los mots qui vienem de véder o un compausat.  D'aqueste cauànnus, que vienen lo mot de lenga d'òil chouan, francés chat-huant, en santongés chauan, passat en nòrd-gascon (chavan) , autanplan lo breton kawann (gahús en breton), etc.
Gèira 
Lo celtic e/o galloromanic kàwos / càuus (ausèth nocturn, gahús) qu'ei probablament a l'origina deu mot  basco gauhontz (en navarresolabordan: gauhuntz; en soletan: gauhüntz), possiblament via lo gascon gaús, gahús. Lo mot indoeuropèu kawos / càuus qu'ei estat plan interpretat peus vascons com compausat de duas sillabas, "gaw hos", "gaw hús" la dusau plan marcada per l'aspiracion de la h  tà evitar a tot hòrt l'iat, exactament com gahús en gascon. Lo prumèr element kau, gau que soa com "nueit" en basco (gau, gaue), lo segond element qu'ei estat alavetz assimilat a un mot basco  huntz  (varianta soletana: hüntz),  qui pòt designar la  gèira e qui, per fòrça, s'a prengut lo dusau significat de gahús au nòrd (au sud: hontz). En basco, gauhuntz e huntz  (au sud: gauhontz, hontza ) que son sinonimes enter sí e que significan gahús. Notatz lo mot romanic qu' accèpta las duas accentuacions, en gascon com en lengadocian. L'accentuacion normau deu mot indoeuropèu que pòt estar conservada en gascon: guèusguèhus, gàus, gàuus, càus, com còis en lengadocian. L'accentuacion que's pòt autanplan trobar inversada com a resultat de l'insisténcia tà copar l'iat en tot sostiéner la dusau sillaba: gahús, caús, gaúsgohús, guehús cf. basco gauhuntz, lengadocian gabús, catalan gaús, qui, tots, significan gahús e comparteishen la medisha etimologia.  La h, artefact fonic tipicament vascon, n'ei pas etimologica aquiu, qu'a precisament aqueth ròtle de marcar la dusau sillaba entà matar l'iat, exactament com la b de gabús (medisha significacion) qui trobam en lengadocian e la h deu mot basco gauhuntz. En basco d'Espanha e en lengadocian meridionau, qui ne coneishen pas  l'aspiracion de la h, aquesta h que pòt estar remplaçada per ua "b" gabontz (varianta de gauhontz) en basco, gabús en occitan.

Tinhahús - Tinha-hus
La relacion enter lo gascon gahús e lo basco gauhuntz, gauhüntz qu'ei evidenta: que s'ageish deu medish mot. Qu'avem vist quin lo mot en basco ei estat interpretat a partir deu mot celtic kàwos o deu mot eretèr vascoromanic gàus / gaús com un mot compausat de dus mots monosillabics: gau e huntz.  Aqueth dusau mot nòrd-basco huntz, varianta soletana: hüntz, qu'a ua dobla significacion, la de gèira e la de gahús. Qu'ei hòrt probablament a l'origina deu mot non lexicau "hus" qui trobam hens los mots d'ahur compausat tinhahús e tumahús e qui son sinonimes de soritz-cauva. La natura de mot compausat de tinhahús (que deverem escríver com tau: tinha-hus) qu'apareish pro clar hens la fonetica de la grafia  tignehùs  (sic, que non tignahùs!) emplegada per Palay,  e enqüèra mei clarament dab la grafia tigne-hus emplegada per Camelat e per Mistral. L'estructura deu (faus) sintagma que's pòt comparar a la deu son sinonime ausèth-tinha.

L'element cauva, lo de soritz-cauva, qu'ei evidentament lo medish que lo mot francés chauve de chauve-souris. Totun, en realitat, non s'ageish pas aquiu d'un derivat deu latin calvus, calva,  la soritz-cauva n'ei pas briga... cauva. Aqueth mot cauva  de  soritz-cauva que deu resultar de l'evolucion de la fòrma femenina deu noste mot càuus: caua  via l'adaptacion gascona deu mot compausat francés chauve-souris. En francés, a l'origina deu mot "chauve" (-souris) qu'arretrobam lo noste mot galloromanic caua, o mei exactament lo son variant cauua /kaw wa/, exactament com en gascon lo mot cauüs (càuus) b'ei un variant atestat de caüs (càus) (cf. Palay). D'aquera etimologia qu'atèstan las fòrmas valonas deu mot "chauve-souris": en valon, tinhahús que's ditz chawe-souri, escriut anticament cauwesoris (sègle XIII), segon lo CNRTL. Dongas, lo mot celtic puish galloromanic càuus, caua que devè designar  a l'origina lo gahús en conformitat dab la significacion celtica e l'etimologia indoeuropèa deu mot.  Puish, lo mot que's prengó lo sens mei generau d'aujami volaire nocturn, e en particular que va poder servir tà designar lo tinha-hús.  D'aulhors, b'ei plan lo significat probable deu mot gascon hus (deu basco huntz / hüntz): aujami volaire nocturn!  Adonc, que cau enténer lo mot chauve-souris com (ga)hús-murga, que non com murga cauva, e tot parièr en gascon dab soritz- cauva. 


Chauga (chauca)
En francés,  perqué lo mot "càus" a deishat de designar lo gahús? Qu'ei un efèit de l'invasion de Gàllia peus Francs. Que i arribèn dab lo lor mot  caua, de medisha origina etimologia indoeuropèa que lo mot celtic, totun dab la significacion, en francic, de corvid (corbaish, un aute ausèth cridassèr, totun diurn aqueste), que non la de gahús. Efectivament, lo mot chauve en francés qu'ei emplegat locaument tà designar la chauga segon lo FEW e lo  CNRTL, çò qui confirma plan la filiacion caua  > *cauwa  >chauve. La chauga o chauca  (lhèu de chauve x choucas) qu'ei ua espècia d'agraula pro rara peus país gascons, lo quite mot que deu estar un manlhèu d'òil. En gascon, lo mot cava (caua) que pòt locaument designar la quita agraula.
Agraula (corbaishina, cava)
Tà resumir e clavar,  qu'avetz aquiu los explics qui permeten d'arresólver lo problèma de l'etimologia deu mot gascon gahús en relacion dab lo son parion basco gauhuntz. Que comparteishen la medisha etimologia dab caús, los mots occitans còis, gabus  com dab lo mot catalan gaús e l'alemand kautz. Aquesta etimologia qu'ei aumensh galloromanica e, segon jo, un celtisme meilèu que non pas un germanisme (*kàwos / càuus: medisha significacion). Segon la teoria de W. von Waltburg, los mots romanics formats par afixacion deu mot kauua  tà designar los rapinhaires nocturns que derivan deu mot francic qui significava agraula.  Jo que pensi que son meilèu d'origina celtica, d'aquiu la significacion de rapinhaire nocturn e, per extension, la de tinha-hus, inexplicablas per la significacion francica deu mot. Lo mot basco gau huntz, prengut com a mot compausat o faus sintagma, qu'a generat lo mot huntz dab la medisha significacion. Aqueste mot huntz qu'ei a l'origina de l'enigmatic mot gascon 'hus' qui entra en la composicion de tinha-hus , tumar-hus (compréner 'hus' qui tuma lo carrèu de la hièstra)  qui designa lo petit mammifèr volaire nocturn (cf. ausèth-tinha, sinonim de tinha-hus). Lo mot chauve o cauva deus mots compausats chauve-souris e  soritz-cauva que presenta la medisha etimologia que la de gahus a partir de la fòrma femenina deu mot galloromanic (*càua>*càuua), qu'a  exactament la medisha significacion que la deu mot non-lexicau "hus" compausant tinha-hus e tuma-hus. En un aute messatge, qu'èi postulat lo mot catalan 'gamarús', d'etimologia non resolguda peus lingüistas, qu'èra de formacion gascona (catalanogascona, se voletz, qu'ei a díser d'un dialècte gascon o ibrid gascocatalan parlat d'autescòps per las comunautas gasconas en Catalonha): gamar-hús, sintagma qui interprèti literaument com ausèth nocturn qui pòrta lo 'gam' (malautia deu bestiar), eretatge d'ua epòca de supersticion obscurantista.


Honts:
- Diccionaire de Bearnais et Gascon Modernes de Simin Palay
- Lou Tresor dou Felibrige de F. Mistral
- Bite-Bitante de M. Camelat
- Dictionnaire de la langue gauloise de X. Delamarre
-Dictionnaire en ligne du CNRTL
-Dictionnaires de basque
-