dijous, 10 d’agost del 2017

A la ronsa, a la ronça : la teoria deu gasconisme (a l'arronç / l'arhons).

Ah! uei que i torni dab ua de las mias obsessions: la question deu vèrbe 'arronçar' qui ne sabem pas tròp d'on vienerà. Que s'arretròba en catalan. Que voi considerar dus cas d'etimons distints, segon jo, a maudespieit deu praube Coromines qui n'i vedèva pas sonque un solet. Prumèr, lo deu mot catalan 'arronsar' qui significa 'disminuir per contraccion'. Dusau, lo mot 'ronsa' de l'expression occitanocatalana 'a la ronsa', qu'arretrobam en espanhòu 'a la ronza'.

Cas 1: Aqueste mot catalan arronsar (arronsar les celles, arronsar les espatlles) que comparteish versemblantament l'etimon francic de 'hrunkja'  dab lo v. fr. froncer e lo quite mot catalan frunzir (un manlhèu occitan o francés), autanplan en catalan ronsar, ronsejar (har lo mus) (ved. FEW  hrunkja), En gascon, lo medish mot grafiat arronçar que i ei emplegat locaument (Aspa, segon Palay) dab la significacion pastorau d''aplegar lo tropèth.  Sequenon, lo gascon qu'emplega 'arroncilh' e 'arroncilhar' qui jo vei com derivats afixats deus mots 'arronç' (occitan ancian rons) e 'arronçar' (occitan ancian ronsar) permetent la distincion dab los mots omonimes e quasi antonimes arronç (arhons) e arronçar (arhonsar) ved. cas 2. D'arroncilhar e arroncilh que derivan las fòrmas ipercorregidas froncilhar e froncilh, possiblament per l'intermediari d'un doblon mei ancian arronç -> fronç. L'occitan ancian qu'avè lo mot 'ronsar'  fr. 'rider, froncer les sourcils, contracter un organe'; rons: fr. ride;  ronsamen: fr. contraction d'organe ved. FEW  hrunkja). Lo mot gascon ipercorregit *fronç (d'*arronç, oc. ancian rons) qu'ei possiblament a l'origina de totas las fòrmas dab f qui trobam en occitan, en las lengas d'òil e dinc au neerlandés, enquèra que las fòrmas en f sian  ancianas en francés (sègle XI). Sus aquesta possibla origina gascona de la  'f' non-etimologica de l' oc froncir etc , ved. aquiu.

Cas 2: L'expression 'a la ronsa' qu'ei au còp occitana e catalana,  que s'arretròba en espanhòu tanben (la ronza) . En occitan, l'expression qu'ei geneticament e semanticament ligada au vèrbe ronçar (var. arronçar), qui ei lo medish mot qu'en gascon (gitar dab violéncia). Ua solucion etimologica prepausada per Coromines entaus mots catalans e espanhòus qu'ei lo mot arabe (arrams qui significa '(la) grimaisha', çò qui pausa un problèma de relacion semantica hòrt complicada. Lo diccionari academic d'espanhòu non cred pas  Coromines en aqueste ahar,  que'n suggereish ua origina onomatopeica.
Quant a Wartburg, que con.hon l'etimon d'aqueste mot dab lo de l'arromec, latin rŭmex, çò qui'm sembla boharòc e  non satis.hasent, que i tornarèi. Ua quatau solucion, aquesta plan romanica e gascona, que la prepausèi jo quauques ans a. En fèit, segon jo, lo mot gascon 'arronçar' (lo deu gitar dab violéncia, que non lo de plegar, aplegar) que deriva de 'honsar' (latin fundare, hona que's ditz fonda en òc, deu latin: fŭnda, l'etimon qu'ei compartit dab 'hons', lat. fŭndus). Arronsar que representa ua fòrma derivada de 'honsar' peu mejan de l'addicion de la protèsi gascona 'ar-': arhonsar. Aquesta protèsi, varianta gascona de 're-' dab valor intensiva,  qu'èra d'emplec hòrt frequent en gascon ancian, lo Dictionnaire d'Ancien Gascon (DAG) que n'ei conhit d'exemples. Quauques-uns qu'an suberviscut en lexic d'uei lo dia , per exemple argüeitar, de güeitar; arcuélher de cuélher; arsec (s.m.)  (de *arseguir) de seguir; arnegar de negar (en cat. & oc. renegar, gasc. arneguet = cat. renec),  etc, etc.  La deriva semantica de 'arhonsar' respècte a 'honsar', 'ahonsar' (fr. enfoncer) que s'explica per la comparison dab ahonar (fòrma propiament gascona deu latin  'ad fundare'). Lo vèrbe 'ahonar' qu'ei ambigu en gascon, qu'a precisament aquestas duas significacions 1- ahonsar (fr. enfoncer), sens deu mot latin  2- gitar o tirar (a l'origina, dab ua hona, de funda en latin). En aquesta dusau significacion  que i trobam l'origina semantica de arhonsar (grafiat arronçar), fòrma intensiva de ahonsar dab lo sens de gitar.  Exactament com, en francés,  'fronde, fondre' (de l'oc fonda, en gasc. hona) ei responsable de la deriva semantica de 'foncer' respècte a 'enfoncer'.

Lo FEW arreliga lo mot gascon arronç a l'etimon rŭmex dont derivan arromec en gascon (com arromeguera etc en catalan)  e ronce en francés (cf. FEW). Totun, qu'ei complicat, en gascon, de har derivar dus mots tan diferents com arronç e arromec deu medish mot latin  rŭmex. De mei, l'abséncia de relacion semantica enter aqueste etimon e l'acte de gitar dab violéncia que hè aquesta ipotèsi pòc credibla. L'arromec ne gita pas, au contra que s'arrapa,  qu'ei d'aulhors lo sens de l'etimon de gavarra (l'arromec per excelléncia): qui arrapa o qui s'arrapa (etimon preroman kapar, cf. capar, caparra).   L'etimon de fŭndus (hons), qui ei tanben lo de fŭnda (hona) que hè mei sens entà explicar arronç, arronçar, que tròbi jo. Per aquesta rason, que m'estimi mei la mia teoria deu gasconisme.  La grafia apropriada deu mot 'arronçar' qu'ei dongas discutibla. Jo que la tròbi non-confòrma a l'etimologia segon la mia teoria (aquò dit shens desir particular de cambiar l'ortografia. Que cau acceptar quauque arbitrarietat en ahars de nòrma ortografica, las teorias etimologicas n'estant pas sonque teorias, pas tostemps solidas e incontestablas, dongas sovent efemèras e cambiadissas per fòrça; per contra, cambiadissa que non n'a d' estar la nòrma ortografica).  La grafia etimologicament coherenta, segon aquesta ipotès, que seré dab 's', puish qu'escrivem  hons, ahonsar, deu  lat. fŭndus,  fundare oc. fons. Totun la grafia -ons- que pausa problèma en lo sistèma grafic alibertin pr'amor de la prononciacion variabla de la n davant s, sonòra o muda segon los mots cf. conselh, consirar etc. La lenga anciana ne notava pas la n quan èra muda: cosselh, cossirar, qu'ei enqüèra lo cas en catalan d'uei lo dia: consell (dab n sensibla) e cossirar.


En tot cas, en la mia ipotèsi, la ronsa o ronza de l'expression a la /ronça / ronsa /ronza de las lengas vesias, que vieneré deu dusau vèrbe gascon arronçar (qu'ei a díser 'arhonsar') e, mei precisament, deu son derivat postverbau  'arronç' (arhonç) '. De notar totun lo gascon contemporanèu que ditz plan l'arronç (teoricament grafiable arhons),  pas briga l'*arronça. Per contra, la femenizacion deu mot devath la fòrma 'la ronça' o 'la ronsa' qu'ei dejà la règla generau en lengadocian vesin. Las fòrmas  ronsar / ronçar e ronsa / ronça  que derivarén deu mot gascon arronçar (arhonsar) e l'arronç (arhons) per faussa decompausicion implicant l'article 'la' qui va provocar l'ipercorreccion e la femenizacion deu substantiu.  L'arronç ->   la ronça e ronçar de ronça e de la fòrma ipercorregida d'arronçar. Lo sens prumèr (lo deu mot gascon) d''arronçar' ('ahronsar') qu'ei 'gitar' dab los dus sens deu mot: 'lançar' e 'abandonar', e 'arronç' que designa çò de gitat e çò d'abandonat (cf. Palay). En occitan non-gascon, ronçar qu'a conservada  la significacion de gitar, lançar, se ronçar = se gitar, se precipitar cf. fr. foncer.

L'expression 'a la ronsa' que deu aver un hat particular pr'amor de son registre nautic. En  catalan, en espanhòu com en occitan non-gascon,  l'expression 'a la ronsa' que s'a gahat ua significacion d'origina marinèra, naulèra, çò qui explica lo son viatge particular, dont ei mauaisit de definir la sequéncia cronologica. 'A la ronsa' que significa 'a la deriva', especialisacion probabla deu sens d'abandon qu'a lo mot arronç (arhons)'  en gascon. L'exclamacion gascona a l'arronç! que correspon mei o mensh a l'expression francesa: au diable! (Palay).   En espanhòu, lo sens de l'expression qu'ei entenut com sinonime de 'a sotavento' qu'ei a díser 'en sens deu vent' . Lo mot sotavento qu'ei un manlhèu catalan en espanhòu e en portugués -sota vent, qu'ei a díser literaument jos vent). La locucion espanhòla a la ronza que's devè aplicar a l'origina a las barcas o naus de vela qu'òm deishava anar au grat deu vent. Que i trobam la medisha definicion en catalan, anar a la ronsa: anar a la mercé del vent una embarcació que no és ancorada ni amarrada En espanhòu e a Marselha (FEW), l'expression que s'aplica autanplan a la gent qui camina en zigazagant, per exemple jos l'efèit de l'alcohòl.

 Lo succès deu mot ronsa /ronza que's deu explicar, un còp de mei, per la soa expressivitat, de valor quasi  onomatopeïca. L'expression 'a la ronsa' o 'a la ronça' que s'arretròba en occitan non-gascon, enqüèra que non en gascon qui n'a pas sonque l'expression  'a l'arronç' . Aquesta expression gascona que pòt tot a fèit explicar la locucion naulèra (a l'arronç = a l'abandon -> a la ronça = a la deriva).   En gascon, la fòrma corta  ronçar, sinonime  d''arronçar,  n'ei pas sonque bordalesa (segon Palay). N'ei pas impossible que lo mot bordalés sia a l'origina de l'expression peu biaish de l'argòt deus marins. Totun, d'autas ipotèsis que son autandas possiblas e lhèu mei probablas com un manlhèu gascon en ua prumèra lenga romanica (lo lengadocian probable, puishque lo mot gascon ipercorregit  i ei corrent) puish viatge deu mot en hent-se idiomatisme nautic en ua etapa (possiblament en catalan). Que jo sapi, la locucion n'a pas artenhut lo portugués, en contra deu mot d'origina catalana sotavento. Entà clavar e com resumit, lo mot catalan 'ronsa' e espanhòla 'ronza' de l'expression 'a la ronsa', 'a la ronza' que deriva deu mot latin fŭndus  (gasc. hons)  via la locucion gascona 'a l'arronç' qui significa 'a l'abandon'.